نویسندگان:

 

حسن بلندیان

 

فاطمه طالبی

 

مقدمه :

 

تحریم اقتصادی اقدام برنامه‌ریزی شده یک یا چند دولت از طریق محدود کردن مناسبات اقتصادی برای اعمال فشار بر کشور هدف با مقاصد مختلف سیاسی است. اول خرداد 1359 اولین باری است که دولت آمریکا بر ضد حکومت نوپا و انقلابی ایران به طور رسمی تحریم‌های اقتصادی را در واکنش به تسخیر لانه جاسوسی در تهران، علیه ایران وضع کرد. این تحریم‎ها سرآغازی برای اعمال تحریم‌های جدید بود. از سال 2001 دو پدیده جدید در عرصه سیاست تحریم اقتصادی بوجود آمد. اول، پیدایش و گسترش تحریم‌های اقتصادی برعلیه افراد و شرکت‌های غیر دولتی. دوم، گسترش تحریم‌های هوشمند. از سال 1384 به بهانه غنی سازی اورانیوم تحریم‌ها وارد دور جدیدی شد (1).

 

تا قبل از سال 2010 اروپایی‌ها و سایر کشورها تمایل چندانی به همراهی با آمریکا در تحریم ایران نداشتند. اما آمریکا به مرور توانست با شیوه‌های مختلف متحدان خود و بسیاری کشورهای دیگر را متقاعد کند تا بر فشار اقتصادی علیه ایران با این کشور همکاری کنند. اکنون بسیاری از متحدان آمریکا شامل برخی همسایگان ایران، ائتلاف غیر رسمی تحت عنوان کشورهای همفکر به رهبری آمریکا برای فشار علیه ایران تشکیل داده‌‌اند‌(2).

 

منطق تحریم ها

 

با توجه به تحریم‌های صورت گرفته از سوی غرب بر علیه کشورمان، می‌توان پنج فاز تحریم را شناسایی کرد:

 

تحریم‌های تکنولوژیک، سرمایه‌گذاری و تجهیزات نظامی: این نوع با هدف محدود کردن توان نظامی ایران انجام شده است.

 

محدود سازی نقل و انتقالات مالی: این نوع با هدف جلوگیری از ورود درآمد‌های ارزی انجام شده است.

 

تحریم بانک مرکزی: این نوع با هدف جلوگیری از دسترسی بانک مرکزی به درآمد‌های ارزی صورت گرفته است.

 

تحریم‌های فروش نفت و گاز: این نوع با هدف کاهش درآمد‌های نفتی ایران و تبع آن تخریب متغیرهای کلیدی اقتصادی کشور می‌باشد.

 

ممنوعیت مبادلات فلزات گرانبها و مسدود سازی وجوه: این نوع با هدف محدود سازی دسترسی ایران به درآمد‌های ارزی انباشت شده درکشورهای دیگر صورت گرفته است.

 

طرح‌های تحریمی جدید بر چهار حوزه مهم شامل انسداد ذخایر ارزی، ممنوعیت فروش طلا به دولت و شهروندان ایرانی، تحریم کامل فروش نفت ایران، تحریم‌های تجاری و مرتبط با پول رایج و صنایع و معادن ایران تمرکز داشته است (2).

 

ریچارد نفیو، مسئول طراحی تحریم‌ها علیه ایران در کتاب خود تحت عنوان هنر تحریم‌ها، یک فرآیند شش مرحله‌ای از ایجاد نظام تحریم و اعمال آن در چارچوب تأثیرگذاری بر استقامت کشور هدف، از طریق فشار را عنوان نموده که عبارتند از:

 

1- شناسایی اهداف اعمال تحریم و تعریف گام‌های بازگشتی حداقلی از طرف کشور هدف به طوری که آن کشور بتواند از طریق آنها فشار را از روی خود بردارد.

 

2- درک حداکثری ماهیت کشور هدف از جمله آسیب پذیری‌ها و منافع و تعهدش به هر آن کاری که باعث تحریم‌ها شده است و آمادگی آن کشور برای جذب فشار.

 

3- ایجاد راهبرد دقیق، روشمند و دارای بازدهی برای افزایش تدریجی فشار به نقاطی که آسیب پذیری در آن وجود دارد. در عین اجتناب از نقاطی که دارای آسیب پذیری نیستند.

 

4-رصد اجرای تحریم‌ها و ارزیابی دوباره و مستمر فرضیات ابتدایی موجود در مورد استقامت کشور هدف، اثر گذاری تحریم‌ها در پایین آوردن این استقامت و چگونگی بهبود دادن راهبرد تحریم.

 

6-پذیرش این واقعیت که فارغ از خوب بودن نظام تحریم‌ها، کشور تحریم کننده ممکن است به دلیل نواقص ذاتی در راهبرد یا عدم درک مناسب از هدف یا بالا رفتن استقامت کشور هدف در تحریم‌های خود با شکست مواجه شود.

 

می‌توان دریافت که تحریم‌گذار، تحریم را به عنوان ابزار اصلی و ثابت در جعبه ابزار تعامل خود با کشورهای دیگر می‌داند و این امر با اقدامات مقطعی قابل رفع نیست، چنانکه در مواعد و زمینه‌های مختلف قابل استفاده مجدد است و مهم‌تر اینکه آنچه که سرنوشت جنگ تحریمی را مشخص خواهد کرد هنر استقامت در ابعاد مختلف آن و به کارگیری روش‌های مختلف سنتی و خلاقانه است که در گام آخر می‌تواند نفع دیپلماتیک را برای کشور تحت تحریم رقم بزند (3).

 

 ساختار تحریم‌ها

 

وزارت خزانه داری ساختار تحریم‌های بانکی و غیر بانکی را ایجاد نموده و به واسطه آن تحریم‌های اقتصادی را اعمال می‌کند. دیوید کوهن معاون اطلاعات مالی و مبارزه با تروریسم وزارت خزانه‌داری آمریکا و معمار تحریم‌های ایران برای اعمال تحریم‌ها سفرهای متعددی به کشورهای مختلف داشت. خزانه‌داری در این سفرها، به واسطه ابزارهای مختلف تطمیع، تهدید و تنبیه این کشورها را برای اجرای تحریم‌های آمریکا علیه ایران مجاب می‌نمود. این نهاد مالی اهداف تحریمی را شناسایی کرده و آنان را در لیست تحریمی  SDN  قرار می‌دهد و متخلفین را جریمه می‌کند که در نتیجه با مجموعه این تلاش‌ها، فضای ناامن اقتصادی برای هدف تحریم آمریکا یعنی ایران بوجود می‌آید. آنها همچنین برای دقیق‌تر شدن تحریم‌ها نیاز بسیار زیادی به اجرای استانداردهای FATF در ایران دارند و این اتاق جنگ اقتصادی از FATF به عنوان یک بازوی قدرتمند در این راستا استفاده می‌کند (4).

 

نقطه هدف تحریم‌ها

 

گزینه‌های مختلفی برای مقابله و مهار تحریم‌ها وجود دارد که اولأ برخی از این راهکارها درکوتاه مدت و برخی دردراز مدت نتیجه بخش خواهد بود، لذا باید هر دو را برای اثر بخشی بیشتر مورد توجه قرار داد. ثانیأ، موفقیت در هر یک از راهکارهای پیشنهادی نیاز به فراهم نمودن مقدماتی دارد که پرداختن به آنها اجتناب ناپذیر است. ثالثأ، برای جلوگیری از بروز نتایج معکوس باید تمام پیامدها و عوارض جانبی کار به دقت مورد بررسی قرار گرفته و اقدام شود. رابعأ، همواره باید روش‌های جدید را مد نظر قرار داد.

 

هدف آمریکا از اعمال تحریم‌ها برعلیه ایران شامل، عقب نگهداشتن ایران از پیشرفت و جلوگیری از الگو شدن آن برای سایر کشورها، تحمیل اراده سیاسی غرب به ایران و منفعل کردن مسئولین نظام، کاهش درآمد‌های ایران و تحمیل هزینه به کشور، ایجاد نارضایتی اجتماعی، نا امن جلوه دادن اوضاع امنیتی و اقتصادی کشور، کسب موقعیت برتر در مذاکرات هسته‌ای می‌باشد (1).

 

اگر چه در ظاهر امر، همواره به موازات تحمیل تحریم‌های اقتصادی این جملات و عبارات شعارگونه و تبلیغاتی مطرح می‌شود که هدف ،کارگزاران و حاکمیت کشورهای مقصد هستند، اما در واقع اصلی ترین هدف از ایجاد چنین جنگ‌هایی، مردم  و گروه‌های اجتماعی است. دشمن از پیاده سازی چنین طرح‌های شومی (جنگ اقتصادی) معطوف به این مقصدِ پلید می‌شود که روند توسعه و شکوفایی کشورهای هدف (منظور نظر جوامعی که با قدرت‌های جهانی همسو نیستند) مختل و حداقل با کندی هر چه تمام‌تر طی شود، زیرا توسعه بدون اقتصاد شکوفا، امری ناممکن است و در بسیاری از طرح‌ها، پروژه‌ها و حتی اهداف فرهنگی و اجتماعی، تأمین بودجه حرف نخست را می‌زند و در شرایطی که مشکلات اقتصادی یک کشور تشدید می‌شود پرداختن به اهداف از پیش تعیین شده در حوزه‌های گوناگون با مشکلات خاص به خود همراه خواهد شد.

 

روش‌های مقابله

 

با وجود طیف گسترده صنوفی که می‌توانند در پیشبرد اهداف دیپلماسی تأثیرگذار باشند، بخش عمده‌ای را باید از اندیشکده‌های متعدد تأسیس شده در کشور توقع داشت. ایران با داشتن حدود 59 اندیشکده رتبه نخست را در خاورمیانه و رتبه هجدهم را در جهان دارد. با توجه به اینکه منشأ این حملات از سوی اندیشکده‌های غرب صورت می‌گیرد، پس راهکار مقابله با این حملات هم باید برخواسته از اندیشکده‌ها در داخل ایران و در نتیجه باعت اثر بخشی  هر چه بیشتر برای نظام جمهوری اسلامی ایران باشد (5).

 

اندیشکده‌ها می‌توانند در ابعاد مختلف شامل، هدایت راهبردی در سیاست خارجی، کمک به شکل‌گیری دیپلماسی رسمی، کمک به انسجام درونی، ارتباط با اندیشمندان خارجی برای تأثیرگذاری بر اندیشه‌های کشورهای متقاصد، ایجاد کانال‌های گفتگوی کارشناسانه و رسمی با دول غیر دوست و ... به مقابله با مثل این حملات، کشور را یاری دهند.

 

از موارد مهم دیگری که باید به ضرورت در کشور انجام پذیرد می‌توان به:

 

وجود یک قرارگاه قدرتمند اقتصادی با حضور همه قوا و نهاد‌های ذی ‌ربط با اختیارات کافی، حاکمیت مدیریت بوروکراتیک (دیوان‌سالارانه) در عرصه‌های تصمیم سازی و تصمیم‌گیری، اصل عقلانی و منطقی اولویت ‌بخشی دفاع بر همه مأموریت‌ها و مسائل دیگر، کاهش تصمیمات ناراضی‌ساز و افزایش رضایتمندی عمومی از عملکرد‌های دستگاه‌های مسئول، انفصال و جزیره‌ای عمل نکردن دستگاه‌های مختلف و نهاد‌های ذی‌ربط در یک حوزه خاص و ضمانت اجرایی مصوبات اشاره کرد (6).

 

اساسا با نگاه ماهیت ،خواستگاه و نوع هدف اقدامات نظام سلطه علیه نظام جمهوری اسلامی ایران ، می توان فهمید که ساز و کار این جنگ تمام عیار با همه جنگ های مطرح متفاوت و برای مقابله با آن نیازمند جنگ افزار متناسب با آن هستیم .

 

ظرفیت دانشگاهی شکل گرفته در خدمت نظام سلطه ، تنها با شکل گیری و فعالسازی ظرفیت های دانشگاهی متقابل  قابل پاسخگویی و مقابله است .

 

مجموعه های فکری و شبکه اندیشگاهی ایران می توانند با روش های ذیل برای مقابله با ترفند ها و عبور کشور از شرایط سخت تحریم به دولتمردان و تصمیم گیران کمک کنند :

 

الف- آینده پژوهی و پیشخوانی جریان فکری دشمن

 

ب- رصد برنامه های اندیشگاهی نظام سلطه

 

ج- تمرکز فکری و چاره اندیشی برای جلوگیری از اجرا و موفقیت برنامه های دشمنان

 

د-شناسایی نقاط ضعف کشور و کمک به تقویت آنان پیش از نفوذ دشمن

 

ذ-ارتباط با متفکران ،اندیشمندان و اندیشکده های خارج از کشور و کمک به درک واقعبینانه از حقیقت انقلاب اسلامی به منظور تاثیر گذاری بر دولت های متخاصم

 

ر-کمک به انسجام درونی و تقویت ظرفیت های بومی منطقه ای

 

ز-تولید دانش و تقویت دیپلماسی مبتنی بر اندیشه

 

س-اقدامات متقابل به مثل ،با بهره گیری از تفکر و اندیشه علیه نظام سلطه در یکسان و یا متفاوت .

 

بدیهی است اگرچه حضور اندیشکده ها با رعایت اصل استقلال ، می توانند تاثیرات شگرفی در کشور داشته باشند اما میزان تمایل حاکمان و دولتمردان به بهره گیری از ظرفیت ها و توصیه های آنان نیز در تعیین میزان موفقیت بسیار با اهمیت است

 

در هر صورت اقدامات دشمنان بر خاسته از بستر تفکر ،اندیشه و ابزار اندیشکده هایی است که برای مقابله با انقلاب اسلامی در خدمت نظام سلطه و در راس آن ،امریکا، قرار گرفته اند .و نقطه مقابل آن هم چیزی به جز فکر و اندیشه نمیتواند باشد.

 

منابع:

1. کریمی .س، صفایی انارکی.م، تاریخچه تحریم اقتصادی دشمنان علیه ایران. راهکارهای مقابله در برابر تأثیرات منفی احتمالی تحریم‌ها، 2nd inter national Econference on E conomy  under sanctions,2014.

2. منظور.د، مصطفی پور.م، بازخوانی تحریم‌های ناعادلانه: ویژگی‌ها، اهداف و اقدامات، فصلنامه سیاست‌های مالی و اقتصادی دولت سال یکم، شماره 2، تابستان 1392،صفحات 21-42.

3. rc.majlis.ir/fa/report/download/1057354

4.  Changes to the Non-SDN Iranian Sanctions Act List: https://www.treasury.gov/resourcecenter/sanctions/Programs /Pages/iran.aspx

5. www.ghatreh.com/news/nn44696916/

6. https://www.yjc.ir